نگاهی به فرایند انتقال قدرت در تاجیکستان - مجله جهانگیر

به گزارش گروه بین الملل خبرنگاران به نقل از وب سایت تاجیکی کیمیای سعادت، پایگاه خبری- تحلیلی روسی رگنوم در مقاله ای به قلم شکیبا رستمی، با آنالیز وضعیت چهره های سیاسی مطرح تاجیک همچون امامعلی رحمان، رستم و آزاده امامعلی، دختر و پسر رئیس جمهور و محمدسعید عبیدالله اف، رئیس مجلس سنای این کشور، سناریوهای پیش رو برای انتخابات 2020 را مورد واکاوی قرار می دهد. این یاددات تحلیلی را در ادامه می خوانید.

مردم تاجیکستان در سال آینده رئیس جمهور و نیز کنندگان مجلس کشور را انتخاب خواهند کرد. بحث و گفت و گو در این زمینه اگرچه داغ نیستند، اما بیشتر در محور انتخاب رئیس جمهور آینده، دائراند. به بیان دیگر، بحث و گفت و گو بر سر این نیست که چه کسی از اعضای خانواده رئیس جمهور کنونی صاحب تاج و تخت خواهد شد، بلکه آنچه سر زبانهاست، نام رستم امامعلی، پسر رئیس جمهور فعلی است. این نام در درجه اول، به دلیل اصلاحات در قانون اساسی است که در سال 2016 صورت گرفت. برخی از کارشناسان سیاسی در فضای مجازی و نیز در رسانه ها تلاش می کنند تا یکدیگر را متقاعد کنند که همه چیز از قبل آماده شده و از این رو نباید منتظر بازار داغ انتخاباتی یا شگفتی پس از انتخابات بود. بخش عمده تاجیکستان و ناظران خارجی نیز بر همین امر معتقدند.

در واقع، 3 سال پیش مجلس که گوش به فرمان امامعلی رحمان بود، با اتفاق آرا اصلاحاتی را بر ماده 65 قانون اساسی تاجیکستان، که به رستم امامعلی امکان می داد تا بر کرسی ریاست جمهوری بنشیند، به تصویب رساندند. رستم در سال 2020 سنش 31 سال کامل می شود. تا سال 2016 قانون اساسی تنها به افرادی اجازه حضور در انتخابات ریاست جمهوری را می داد که سن آن ها کمتر از 35 سال نباشد. اما اینک، پس از اصلاحات قانون اساسی، شهروندان بالای 30 سال می توانند برای مقام ریاست جمهوری نامزد شوند. بنابر این، محدودیت قانونی از سر راه رستم امامعلی برداشته شد.

رستم امامعلی

با این حال اما رحمان، به عنوان یک سیاستمدار کارکشته خود را برای هر اتفاقی آماده کرده است. زیرا در همان سال یک سری اصلاحات دیگری نیز از سوی مجلس به قانون اساسی وارد شدند که به رحمان فرصت می دهد به صورت نامحدود و مادام العمر حکومت کند. همان ماده قانونی اساسی، پس از تغییر و اصلاح اجرا شده در سال 2016 می گوید:

پر واضح است که منظور از اساس گذار صلح و وحدت ملی- پیشوای ملت کسی جز شخص امامعلی رحمان نیست. اما باید تاکید نمود که این صلح و وحدت ملی در تاجیکستان که گرفتار جنگ شهروندی بود، در درجه اول به لطف روسیه و ایران به دست آمده است. به تازگی وزیر امور خارجه روسیه، سرگئی لاوروف نیز این نکته را یادآور شده بود.

نخستین مذاکرات صلح در سال 1994 در مسکو برگزار گردید و توافقنامه صلح در 27 ژوئن سال 1997 نیز در مسکو به امضا رسید.

حال هر طور هست، به رغم آن که پایه های صلح و وحدت ملی درواقع در مسکو گذاشته شد، در تاجیکستان اما در حال حاضر قانونی جاری است که بر اساس آن، امامعلی رحمان به عنوان تنها اساس گذار صلح و وحدت ملی و پیشوای ملت در کشور اعلان می شود.

بر همین اساس، آگاهان به مسائل و روندهای سیاسی در تاجیکستان معتقدند که اصلاحات وارد شده در قانون اساسی، رحمان و پسرش را از هر اتفاق ناخوشایندی محافظت می نماید. یکی از کارمندان مرکز مطالعات ریاست جمهوری تاجیکستان، که نخواست نامش ذکر شود، می گوید: اگر بلایی بر سر یکی از این دو بیاید، دیگری فرمان را به دست خواهد گرفت.

در حقیقت، بسیاری از ناظرات که پیگیر وضعیت در این جمهوری پساشوروی هستند، بر این باورند که رحمان تاج و تختش را به پسرش واگذار خواهد نمود. معین کننده این سناریو نه تنها اصلاحات در قانون اساسی است، بلکه این واقعیت نیز می باشد که رستم در یک مدت بسیار کوتاه، در ساختارهای گوناگون قدرت از مقامی به مقام بالاتر منتقل شده است. ظاهرا این جابجایی ها برای کسب مهارت های مدیریتی و تجربه بوده است. در این مدت کوتاه، او برق آسا به مقام های ذیل رسیده است:

- رئیس نهاد مبارزه با جرایم گمرکی و سپس معاون رئیس نهاد خدمات گمرکی (2011 الی 2013)

- رئیس نهاد خدمات گمرکی (2013 الی 2015)

- مدیر آژانس نظارت مالی دولت و مبارزه با فساد مالی (2015 الی 2017)

- از 4 آوریل 2017 تا کنون شهردار شهر دوشنبه

هم زمان، عرصه سیاسی تاجیکستان از رقیبان جدی پاکسازی شد. حزب نهضت اسلامی تاجیکستان از سوی دادگاه به عنوان یک سازمان تروریستی اعلام شد و فعالیت های آن در قلمرو کشور ممنوع اعلام شد. همچنین یکی از تاثیرگذارترین افراد در کشور، که از اعتبار بالایی برخوردار بود، یعنی شهردار سابق و رئیس مجلس عالی، محمدسعید عبیدالله اف، از حوزه تصمیم گیری ها خارج شد. در این شرایط، دیگر افراد تاثیرگذار در فرایندهای سیاسی کشور وجود ندارند.

محمدسعید عبیدالله اف

لازم به یادآوری است، کسانی که اطمینان دارند رحمان در انتخابات آینده صندلی خود را به پسرش واگذار خواهد نمود، در حال پخش این شایعه هستند و در فضای مجازی عکس ها و فیلم هایی درباره نحوه برخورد و رفتار متملقانه رحمان با ولادیمیر پوتین در هنگام سفرش به دوشنبه را منتشر می کنند. و این اتفاقی نیست. اکثریت قریب به اتفاق مردم تاجیکستان اطمینان دارند که سرنوشت تاجیکستان در دستان روسیه است. زیرا اولا، تقریبا نیمی از بودجه این کشور از حساب درامدهای مهاجرین کاری در روسیه تامین می شود. و ثانیا، به لطف پایگاه نظامی روسیه است که تاجیکستان از تهدید خارجی در امان است. و ثالثا، از خیلی وقت پیش معروف است که رهبری تاجیکستان زمانی که احتیاج پیدا شود، یک احترام و ادب ویژه ای نسبت به رئیس جمهور روسیه از خود نشان می دهد.

با این همه، ناآشنایان با روندهای عمیق زندگی سیاسی این کشور آسیای مرکزی، می توانند مطمئن باشند که رحمان محکوم است دوره خود را به پسرش واگذار کند یا این که خودش بماند. تقریبا هر روز این یا آن خبر به بیرون درز می نماید که در این پادشاهی همه چیز به این سادگی هم نیست و هر نوع غافل گیری به روش شرقی، امکان پذیر است.

واقعیت این است که هم زمان با رستم یکی از دختران رحمان، آزاده رحمان، که در حال حاضر ریاست دفتر رئیس جمهور تاجیکستان، یعنی پدرش را بر عهده دارد نیز در صندلیی حضور یافته که رستم واقع شده است.

آزاده هم مثل رستم برای خودش صندلیی درست کرده است. با این تفاوت که از نظر اکثریت قریب به اتفاق مردم تاجیکستان، آزاده برای مقام ریاست جمهوری در قیاس با رستم از جذابیت کمتری برخوردار است. دلیل این البته ذهنیت شرقی (که مرد را بر زن برای حکومت ترجیح می دهد) نیست. این ذهنیت هیچ نقشی در این میان ندارد، بلکه جامعه طرفداری روسیه در تاجیکستان که اکثریت آن را تشکیل می دهد، عملگرایانه این فرضیه را مطرح می کنند که آزاده به احتمال زیاد توجهش به سمت و سوی ایالات متحده آمریکا است. واقعیت این است که آزاده برای مدت دو سال به طور هم زمان در دو دانشگاه تحصیل می کرد (در دانشگاه خصوصی کاتولیک جورج تاون و دانشگاه مریلند). پس از اتمام دانشگاه نیز از سال 2005 تا 2007 در سفارتخانه تاجیکستان در آمریکا کار کرده است.

آزاده رحمان

پس از بازگشت از آمریکا، او در وزارت امور خارجه تاجیکستان، به عنوان رئیس شعبه کنسولی معین شد. و از سال 2009 تا 2016 به مدت 7 سال معاون اول وزیر امور خارجه تاجیکستان بود. در سال 2016 نیز امامعلی رحمان، آزاده را به عنوان رئیس دفتر اجرایی خود منصوب نمود. بنابر این، می توان گفت او امروز تقریبا تاثیرگذارترین چهره های سیاسی خانواده اش به شمار می رود. در حال حاضر، دسترسی به شخص اول فقط به وسیله او میسر است.

به نظر می رسد آزاده هنوز نمی خواهد روابط خود با ایالات متحده را قطع کند، چرا که رحمان اخیرا او را سفیر در سازمان بین المللی رهبران سیاسی زن منصوب کرده است.

و این در حالی است که هم رستم و هم آزاده به طور فزاینده در حال به قبضه در آوردن منابع پرنفوذ کشور هستند. چنین اقداماتی باعث ایجاد درگیری ها نه تنها بین قبیله ها و بازیگران بانفوذ، بلکه در بیرون خانواده نیز شده اند. کار تا جایی رسیده است که برخی از اعضای خانواده برای بی آبرو کردن رقیب و مستحکم کردن موقعیت خود، اقدام به افشاگری اسرار خانواده کرده اند. حال طبق شایعات یا از طرف آزاده و یا از طرف رستم. به عنوان مثال، زمانی که امامعلی رحمان در برابر دوربین های تلویزیونی رئیس گمرک پایانه دوشنبه 1، شهباز رجب زاده را از کار بر کنار کرد، شایعاتی در باره رابطه عاشقانه او با آزاده منتشر شد. معلوم شد که قبلا شهبار، پسر رئیس مرکز ملی کوردیولوژی کشور، راننده خانواده آزاده بوده است. فرزندان او را به مدرسه می برده و می آورده است. پس از مدتی، او به عنوان ستوان در خدمات گمرک شروع به کار کرده و سپس ظرف یک سال و نیم تا مقام سرهنگی رسیده و ریاست بزرگ ترین پایانه کشور را بر عهده گرفته است. شهباز تنها در خلال یکی سال و هشت ماه صاحب 3 آپارتمان در شهر دوشنبه و خودروهای لوکس شده و در این بازه نیز 16 بار به اروپا و کشورهای دیگر سفر کرده است. شگفت آور است که پس از آن که رحمان در ملا عام کارنامه او را برشمرد و مجبورش کرد تا نامه استعفایش را درست در مقابل دوربین های تلویزیون بنویسد، اما پس از مدتی او نه تنها به کار بازگشت، بلکه ارتقاء مقام نیز یافت و رهبری یک ساختار دیگر را بر عهده گرفت. همه اینها را به آزاده ارتباط می دهند.

البته در خصوص رستم نیز شایعاتی در حال انتشار است. از جمله، حادثه فراموش شده جنجال او با دایی اش، حسن اسدالله زاده که به سوی او تیراندازی کرده بود، دوباره بر سر زبان ها افتاده است. علاوه بر این، تقریبا هر ماه جنجال و اختلافاتی بین او و یکی از دامادها، همسایگان و یا سایر بستگان رحمان به وقوع می پیوندد و خبرش به زودی به بیرون درز می نماید.

با توجه به این شرایط، بسیاری شروع به انتقال دارایی های خود از کشور کرده اند. یکی از تاجران بسیار پیروز تاجیک که ثروت خود را در روسیه به دست آورده است، چند سال پیش سرمایه گذاری در اقتصاد تاجیکستان را شروع کرد و به یکی از اعضای تاثیرگذار خانواده نزدیک شد. پس از مدتی، یکی دیگر از اعضای خانواده برای جذب ثروت او به سوی خودش، بر او فشار آورد. چنین شرایطی موجب شد تا این تاجر با از دست دادن پول و سرمایه اش، بار دیگر به روسیه باز شود.

در هر صورت، رحمان افسار قدرت را محکم در دستان خود نگه داشته و تا کنون پیروز به خاموش کردن هر گونه تنشی شده است، اگرچه به نظر می رسد او از این تنش های مداوم و فضاینده پیرامون خود خسته شده است. بنابراین، در جلسه حزب خلق دموکرات تاجیکستان که در اواخر ماه سپتامبر برگزار گردید، از اعضای حزبش خواست تا نامزدهای شایسته را معرفی کنند، از جمله رحمان گفت:

البته در صف اعضای حزب خلق دموکرات افراد زیادی هستند و ما باید بهترین ها را برای پنج سال آینده انتخاب کنیم و با این راه، روند تهیه قانون هیی را که به پیشرفت کشور عزیزمان، تاجیکستان مساعدت می کنند، عملی سازیم.

حال، فارغ از این که چه نامزدهای شایسه ای را انتخاب خواهند کرد، اما به نظر می رسد تنش رو به افزایش است. دلایل این امر نه تنها مسائل اطرافیان رحمان است، بلکه این واقعیت نیز هست که فعالیت بازیگران ژئوپلیتیک رو به افزایش می باشد. نمونه آن، سفر اخیر کلارک کوپر، دستیار وزیر امور خارجه ایالات متحده آمریکا در امور نظامی و سیاسی به تاشکند است. کوپر با صراحت اعلان داشت که آمریکایی ها قصد دارند دوباره کریدور شمالی را باز کنند. یعنی در واقع ارتش آمریکا می خواهد در آسیای مرکزی مستقر شود. البته این مورد خوشاید کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای نیست. اگرچه کوپر درباره تاجیکستان صحبت نکرد، اما این کشور جزئی از راه شمالی بوده است. کارشناسان می گویند که چین از چنین بی ادبی آمریکایی ها بسیار ناخرسند شده و از این رو در سرمایه گذاری اش در جمهوری های آسیای مرکزی فعال تر شده است. به طور خاص، چینی ها در تاجیکستان به طور فزاینده ای در حال خریدن معادن طلا و تاسیسات صنعتی و سرمایه گذاری در زیرساخت ها و اجاره زمین هستند.

لازم به یادآوری است که اگر این واقعیت در نظر گرفته شود که آزاده در ایالات متحده آمریکا تحصیل و کار کرده است، می توان دغدغه کسانی را که فکر می کنند آمریکایی ها به او علاقه مند هستند و به احتمال زیاد امکانات خود را برای پیشرفت وی بر کار خواهند گرفت را درک نمود.

اولماس رحمانی، تحلیل گر سیاسی بر این باور است که مقامات تاجیکستان بی دلیل عرصه را برای ایرانی ها تنگ و سعودی را جایگزین آن ها نکرده اند. او می گوید:

قابل توجه است که آزاده رحمان دارای صندوق خاص خود به نام لانه است که پول به این صندوق اول از سوی شیوخ سعودی سرازیر شد.

این تحلیل گر سیاسی تاکید می نماید: این که گروه بین الملل بحران آزاده رحمان را به عنوان فردی با صلاحیت در امور دولتی می شمارد، این تفسیر بی جهت نیست. این سازمان گزارش ویژه درباره انتخابات آینده ریاست جمهوری در تاجیکستان تهیه کرده است. نویسندگان این گزارش رستم امامعلی را با لحنی بسیار منفی تحلیل می نماید، در حالی که از خواهر او آزاده، تمجید به عمل می آورد.

گروه بین المللی بحران که در سال 1995 تاسیس شده است و در کشورهای مختلفی فعالیت می نماید، با تهیه گزارش های تحلیلی، به این نتیجه رسیده که رستم امامعلی در قیاس با آزاده از مهارت های مدیریتی کمتری برخوردار است.

بنابراین، اگرچه تاجیکستان را در بین کشورهایی قرار داده اند که تجربه رقابت سیاسی در آن وجود ندارد و از این رو، نمی توانیم از آن فضای سیاسی و مباحث داغ پیش از انتخابات انتظار داشته باشیم، اما می تواند شگفتی های جالبی را به ارمغان بیاورد. و امروز هیچ کس نمی تواند بگوید که امامعلی رحمان چه بازی ای را انجام خواهد داد.