سفر در دوران قاجار (قسمت دوم) - مجله جهانگیر

به دلیل امکانات رفاهی و سرعتی که در سفر با پست و چاپار وجود داشت، بیشتر مسافران و سیاحانی که امروزه از آن ها خاطرات و سفرنامه ای باقی مانده است، از سرویس چاپاری استفاده می کردند.

سفر با پست

این نوع از سفر از اواسط دوره ناصری و با رایج شدن استفاده از وسایل نقلیه دو یا چهارچرخه که با اسب کشیده می شدند مثل درشکه، گاری، کالسکه، دلیجان و غیره مرسوم شد. اداره پست با دایر کردن سرویس های مسافری در کنار خدمات پستی، مسافران را در راستاهای پستی و چاپاری از نقطه ای به نقطه دیگر می برد.

وسایل نقلیه سفر با پست

کالسکه

وسیله ای بود که بیشتر برای رفت وآمد شهری و سفرهای بین شهری افراد ثروتمند مورد استفاده قرار می گرفت و مدرن ترین و لوکس ترین وسیله نقلیه دوران ناصری بود. سابقه استفاده از کالسکه در ایران، به طور دقیق معین نیست. اما ظاهرا کالسکه در شروع وسیله ای مختص استفاده سفیران، اعیان، اشراف و درباریان بوده در ابتدای سلطنت ناصرالدین شاه و صدارت امیرکبیر، در پی اجازه شاه، استفاده از آن بین مردم توسعه پیدا نموده است.

در سال های بعد و با رواج استفاده از کالسکه در سفرهای بین ایالتی، در زمان تصدی میرزاعلی خان امین الدوله بر امور پستی ایران، تعدادی از آن ها از اروپا خریداری شد و در راه های چاپاری مورد استفاده نهاده شد. به تدریج و با بهبود وضع جاده ها و شوسه شدن برخی از آن ها، استفاده از کالسکه چاپاری که یکی از وسایل راحت سفر بود، رایج شد. استفاده از کالسکه بیشتر در راه تهران - اصفهان و تهران - رشت بود. راه آذربایجان تا زنجان هم در اواخر سلطنت مظفرالدین شاه و شروع انقلاب مشروطه، کالسکه رو شد.

در سال های بعد به تدریج بقیه جاده های چاپاری هم کالسکه رو شدند از جمله جاده تهران - مشهد که طبق سفرنامه های موجود، با کالسکه، ده روزه از تهران به مشهد می رسیدند. رواج کالسکه تا زمان آمدن اتومبیل به ایران، ادامه داشت و با آمدن اتومبیل و پیشرفت آن، به تدریج از رونق افتاد و منسوخ شد.

جاده تهران - رشت

از نظر ساختمان، کالسکه ها را به اشکال و ظرفیت های مختلف می ساختند. معمولی ترین نوع آن، اتاقی دو در با کروک و فنر بود که روی چهار چرخ چوبی قرار داشت و با چهار اسب (گاهی سه یا دو اسب) کشیده می شد و گنجایش آن معمولا چهار نفر بود.

طبق گزارش میرزا محمدحسین فراهانی در سفرنامه اش، کرایه کالسکه از تهران به قزوین، شش تومان بوده است.

درشکه

درشکه هم مثل کالسکه وسیله ای بود که از سال 1267 هجری قمری مورد استفاده نهاده شد و به تدریج به وسیله ای همگانی در حمل و نقل داخل شهری، تبدیل شد. از درشکه بعدها برای حمل پست بین شهری هم استفاده می شد و به همین خاطر، استفاده از آن در سفرهای بین شهری هم معمول شد. درشکه از یک اتاقک روباز کروک دار و فنردار تشکیل می شد که روی دو یا چهار چرخ چوبی قرار می گرفت و به وسیله یک یا دو اسب کشیده می شد.

محل نشستن درشکه چی، نیمکتی بود که در فاصله اسب ها و اتاقک حمل مسافر قرار داشت. پوشش درشکه، تاشو بود به طوری که در هوای خوب آن را جمع و در مواقعی که هوا بارانی یا آفتابی شدید بود، آن را باز می کردند که مانند سایبانی بالای سر مسافر قرار می گرفت.

به گفته میرزا محمدحسین فراهانی در سال 1302 هجری قمری، کرایه درشکه از تهران به قزوین بدون اسب، 5 تومان بوده است.

توسعه استفاده از درشکه تا زمان آمدن وسایل نقلیه موتوری همگانی، ادامه داشت و در نهایت با رواج تاکسی در حمل و نقل شهری، به تدریج درشکه از دور خارج شد.

دلیجان

ساختمان دلیجان که شبیه کالسکه ولی از آن بزرگ تر بود، اتاقکی بود با کروک و فنر که روی چهار چرخ آهنی قرار می گرفت و با چند اسب، متناسب با تعداد مسافران، کشیده می شد. ظرفیت دلیجان، بین 8 تا 10 مسافر بود.

اتاق دلیجان از دو قسمت تشکیل می شد. قسمت جلو دارای تعدادی نیمکت مخصوص مسافران و قسمت عقب، مخصوص نشستن نوکرها و جای بار مسافران بود. روی سقف هم باربندی برای گذاشتن بارهای اضافه وجود داشت و هر مسافر می توانست حداکثر 15 کیلو، بار داشته باشد.

ابتدا به دلیل تعداد زیاد زائران و مسافران، از دلیجان فقط در راه تهران - قم استفاده می کردند. بعدها در راه خراسان هم تعدادی از آن ها را به کار انداختند و به تدریج در سایر راستاهای چاپاری هم از آن استفاده می شد.

به گفته میرزا محمدحسین فراهانی، کرایه دلیجان در راستا تهران قزوین بدون اسب، ده تومان بود و اسب هم با توجه به تعداد مسافران، به آن می بستند و بابت اسب ها نیز هزینه ای جداگانه دریافت می شد.

گاری

استفاده از گاری در پست و راه های چاپاری برای حمل و نقل مسافر و محمولات پستی از زمان ریاست میرزا علی خان امین الدوله بر امور چاپارخانه ها، رایج شد و بعد از ایجاد راه های شوسه تهران - قزوین توسعه پیدا کرد و بعدها کم کم در جاده های دیگر نیز استفاده از آن رواج یافت.

گاری پست، وسیله ای بود چهارچرخه با سقف قوسی از چوب های منحنی و ناودانی، بدون فنر، دارای نیمکت در دو طرف که روی دو چرخ یا چهار چرخ قرار می گرفت و به وسیله دو، سه یا چهار اسب، کشیده می شد. به دلیل نداشتن فنر، وسیله ی راحتی برای مسافران نبود.

وسایل نقلیه روسی

ارتباطی که ایران و روسیه به وسیله جاده های آذربایجان داشتند، باعث شد تعدادی از وسایل نقلیه روسیه به ایران منتقل شوند و در این راستا کار نمایند. این وسایل همگی با اسب کشیده می شدند که در ادامه با معروف ترین آن ها آشنا می شویم.

1. تلگ، تلگا یا تلکاس (Telega)

این وسیله نقلیه که نام آن، ریشه ترکی داشت، بیشتر برای حمل و نقل بار مورد استفاده قرار می گرفت و ظاهرا به شکل گاری یا ارابه ای بود با چهار چرخ که با سه اسب کشیده می شد.

2. ترویکا یا تروکه (Troika)

وسیله نقلیه ای روباز (بدون کروک) و بدون فنر بود که سه نفر به سختی در آن جا می شدند و با سه اسب کشیده می شد و کرایه آن بدون اسب، دو تومان بود.

3. تاران تاس (Tarantas)

این وسیله شبیه ترویکا با کروک بود و سه نفر گنجایش داشت. کرایه آن از تهران تا قزوین بدون اسب سه تومان بوده است. در این وسیله کرایه اسب را جداگانه دریافت می کردند. از اشکالات این نوع سفر، خستگی مسافر به خاطر تکان های شدید وسیله نقلیه در اثر خرابی راه ها و بعلاوه کندی سفر به دلیل کندی حرکت یا خرابی وسیله نقلیه را می توان نام برد.