راههای نجات کشور از بن بست آب - مجله جهانگیر

آب زیرزمینی به علت قابلیت اطمینان و در دسترس بودن در اغلب منطقه ها دنیا به اسم یکی از منابع پایدار در تامین احتیاجهای آبی است و به طور میانگین حدود 50 درصد احتیاجهای دنیای در بخش های شرب، توسعه کشاورزی و یا صنعتی را تامین می نماید. در ایران هم وابستگی به منابع آب زیرزمینی به حدود 60 درصد می رسد و در غالب بخش های خشک و نیمه خشک مرکز و شرق کشور، آبخوان ها تنها منبع قابل اتکا برای حیات انسانی هستند.

اصل مهم در برنامه ریزی و استفاده از منابع آب زیرزمینی، توجه به ظرفیت های اکولوژیکی و قابلیت بهره برداری از آبخوان ها می باشد، به طوری که بیلان کمی و کیفی با تضمین ایجاد شرایط تعادل بین برداشت ها و تغذیه در آب زیرزمینی حاصل شود. در مقیاس دنیای در اثر رشد فعالیت های گسترده انسان محور و در سایه تغییرات اقلیمی، اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی فرایندی رو به رشد داشته به گونه ای که هم اکنون کشورهای زیادی با چالش افت شدید در آبخوان ها روبرو هستند که از این میان کشورهایی مانند آمریکا، هند، ایران، چین و پاکستان از شرایط نگران کننده تری برخوردارند.

اگرچه مطابق گزارشات رسمی و در دسترس، میزان گیری ها در ارتباط با افت در منابع آب زیرزمینی ایران به اوایل دهه 1350 برمی شود، اما با استناد به گزارشات غیررسمی نشانه های اضافه برداشت از آبخوان ها در ایران مربوط به حتی یک دهه قبل از آن، دهه 1340، می باشد. از آن موقع تا به امروز فرایند اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی در بسیاری از نقاط کشور ادامه داشته، به گونه ای که بر اساس آخرین آمار و اطلاعات رسمی وزارت نیرو، میزان اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی به بیش از 135 میلیارد مترمکعب تا انتهای سال 1399 رسیده است.

برای درک بهتر این اعداد و ارقام برای خوانندگان محترم قابل ذکر است که این میزان آب اضافه برداشت شده حدود 10 برابر حجم آب دریاچه ارومیه در تراز اکولوژیک (قبل از چالش خشک شدن) می باشد. بعلاوه با فرض عدد450 میلیارد مترمکعب برای کل ذخایر استاتیک آب زیرزمینی کشور، می توان گفت تا انتهای سال 1399 حدود 30 درصد از ذخایر استراتژیک آب زیرزمینی کشور از دسترس خارج شده است.

پیامد فشار بیش از حد به منابع آب زیرزمینی کشور افت روز افزون سطح آب زیرزمینی در بیشتر نقاط ایران بوده به گونه ای که سطح آب در بعضی از چاه های بهره برداری در استان های جنوبی و شرقی کشور حتی به اعداد بسیار وحشتناک بیش از 500 متر رسیده و عملاً در بعضی از نقاط کشور می توان گفت که دیگر آبی برای برداشت وجود ندارد. این میزان افت شدید در سطح آب زیرزمینی، شوری آب را هم تا سطح بسیار نگران کننده ای افزایش داده و در جاهایی هم که هنوز امکان برداشت از منابع آب زیرزمینی وجود دارد، شوری آب بازدهی استفاده آب را کاهش داده و پیامدهای منفی برای کمیت و کیفیت محصولات کشاورزی و حاصلخیزی خاک را به همراه داشته است.

آب زیرزمینی علاوه بر تامین احتیاجهای آبی انسان، نقش عمده ای در شارژ کردن منابع آب سطحی مانند رودخانه ها، تالاب ها و دریاچه ها دارد. متاسفانه افت شدید سطح آب در بسیاری از نقاط کشور فرایند خشک شدن دریاچه ها، تلاب ها و رودخانه ها را طی سالیان اخیر تشدید نموده است به گونه ای که در شرایط کنونی تقریباً تمامی دریاچه ها و تالاب های کشور یا خشک شده اند یا با بحران خشک شدن در حال دست و پنجه نرم کردن هستند.

در خصوص رودخانه ها هم درصد قابل توجهی از آنها با تغییر رژیم هیدرولوژیکی همراه بوده اند به گونه ای که می توان رودخانه های زیادی را مثال زد که در گذشته دایمی بوده اند ولی در حال حاضر به رودخانه های فصلی تبدیل شده اند. بعلاوه بسیاری از رودخانه هایی که در گذشته فصلی بوده اند در شرایط فعلی به مسیل ها یا خشک رودهایی تبدیل شده اند که تنها در زمان نزولات جوی و ایجاد سیلاب رنگ آب را به خود می بینند. علاوه بر این موارد افت شدید سطح آب زیرزمینی در کشور، بسیاری از چشمه ها و خصوصاً قنات ها (قدمت قنات در ایران به بیش از 2500 سال می رسد) را خشکانده است یا در حالت خوشبینانه باعث کاهش شدید آبدهی آنها شده است.

با تکیه بر اطلاعات مدل های دنیای هیدرولوژیکی و اقلیمی که شرایط بارش و دما را در تا انتهای قرن حاضر میلادی در کشور نگران کننده گزارش داده اند، در آینده محدودیت بیشتر در دسترسی به منابع آب سطحی فشار بیشتری را به منابع آب زیرزمینی وارد خواهد نمود.

این واقعیت می تواند با تشدید بی سابقه امنیت آبی و غذایی و بعلاوه تشدید نزاع های اجتماعی جهت دستیابی به آب همراه باشد که نتیجه غایی آن بسیار دردناک و غیرقابل تصور برای کشور خواهد بود. بنابراین توجه به مدیریت پایدار آب زیرزمینی در کشور در قالب برنامه های کوتاه مدت ضربتی (حداقل جهت توقف فرایند سنگین خسارت بار فعلی) و بلند مدت اولویتی است که بالاتر از آن برای مدیران کشور و مردم قابل تصور نخواهد بود.

تنها در اینصورت می توان امیدوار بود که بخشی از سیستم آب زیرزمینی کشور به حالت اولیه خود بازشود هرچند که فضای خالی بعضی از آبخوان های کشور با توجه به نشست های گسترده اجرا شده به جای آب با خاک پر شده و عملاً قابل بازگشت به شرایط اولیه نخواهد بود.

با توجه به اثرات همه جانبه آب در تمامی شئون زندگی انسان ها و بعلاوه نقش بی بدیل آن در پویایی و بقای محیط زیست، تنها برنامه ها و اقداماتی برای بهبود شرایط منابع آب زیرزمینی کشور پیروز خواهند بود که حاصل توافق و هماهنگی تمامی ارکان و ساختارهای کشور در بخش های قانونگذاری، اجرایی و قضایی بوده و مشتمل بر راهکاری اجرایی-مهندسی مبتنی بر واقعیت و شرایط فعلی کشور باشد.

چنین برنامه ای با خصوصیات ذکر شده ضروری است اولویت بی بدیل کشور قرار گرفته تا در سایه آن بتوان اجتماع و مردم را هم به همکاری در آن تشویق نمود که در این صورت ثمره آن بهبود شرایط منابع آب زیرزمینی در درازمدت و نتیجه نهایی آن هم نجات کشور از بن بست آب است، بن بستی که برای غلبه بر آن به مشارکت تمامی افراد در کشور و خصوصاً نخبگان بخش آب احتیاج خواهد بود.

به گزارش خبرنگاران، با توجه به اهمیت موضوع مورد پژوهش در این مقاله، انتشارات نیچر هم خلاصه ای از دستاوردهای این مقاله را در وب سایت خود منتشر نموده است.