محله ای که از زر آکنده بود - مجله جهانگیر

خبرنگاران/ راحله عبدالحسینی: وجه تسمیه زرگنده به کشف سکه ها و کوزه های طلا در تپه های روستای زرگنده برمی شود. وجود بقعه متبرکه امامزاده اسماعیل(ع)، باغ سفارت روسیه و قنات زرگنده ویژگی های منحصر به فرد این محله است که در گفت و گو با علیرضا زمانی تهران شناس و داریوش شهبازی نویسنده کتاب تهران نامه که کودکی هایش را در این محله گذرانده است بیشتر با روزگار گذشته تا حال محله زرگنده در شهرداری منطقه 3 آشنا می شویم.

دفینه هایی آکنده از زر

علی اکبر دهخدا واژه زرگنده را این گونه تعریف می نماید: قصبه ای است از بخش شمیران شهرستان تهران که در 3 هزار گزی جنوب تجریش و بر سر راه تهران تجریش و متصل به قلهک واقع است و در حدود 4هزار تن سکنه دارد. مقر تابستانی سفارت روسیه شوروی در این قصبه واقع است. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 1) زرگنده یکی از روستاهای شمیران محسوب می شد؛ روستایی در همسایگی غرب قلهک و بزرگتر از آن. زمانی، تهران شناس درباره وجه تسمیه زرگنده 2روایت را عنوان می نماید: محلی ها معتقدند که نام این روستا زرآکنده بوده به معنای سرشار و آکنده از زر و بعدها به مرور زمان به زرگنده تبدیل شده است. روایت دیگر نام این محله را زرکنده می خواند. به این معنا که با کندن زمین های این روستا به سفالینه هایی پر از زر و طلا دست پیدا می کردند. زرکنده هم به مرور زمان به زرگنده تبدیل شده. نامی که اکنون این محله را به آن می شناسیم.

روستای زرگنده زمانی که به عنوان یکی از روستاهای شمیران تلقی می شد خیلی وسیع تر از زرگنده ای بود که حالا می شناسیم. بخش زیادی از زرگنده حالا جزو منطقه یک و محله الهیه به شمار می رود. شهبازی، نویسنده تهران نامه می گوید: زرگنده از حوالی پل رومی آغاز می شد. یکی دو قواره زمین و باغ در مجاورت رودخانه زرگنده بود. همان رودخانه ای که در بالادست به آن رودخانه دربند می گفتند. باغ سفارت روسیه هم در زرگنده بود که اگر حالا بخواهیم از آن سراغ بگیریم باید به محله الهیه و خیابان فرشته برویم؛ جایی که قبلاً جزو محله زرگنده به حساب می آمد. زرگنده 2کوچه معروف به نام های قنات و سادات داشت. بقیه زمین ها به سمت غرب فقط تپه ماهور بود.

رسم نذری حاج احمد

باغ سفارت روسیه در محله زرگنده همیشه مرکز اتفاقات مهم تاریخی تهران بوده است. زمانی درباره این وقایع مهم سیاسی می گوید: در ماجرای استبداد صغیر زمانی که مجاهدان گیلانی و بختیاری برای فتح آمده بودند، محمدعلی شاه به سفارت روسیه پناهنده شد. احمدمیرزا آخرین شاه قاجار نیز از همین سفارت روسیه برای مراسم تاجگذاری راهی شد. بعد از آن افرادی که می خواستند به روسیه پناهنده شوند به این سفارت روسیه در این محله مراجعه می کردند. روس ها برای دیدن مراسم عزاداری ماه محرم به محله زرگنده می آمدند. همکاری مردم محله برای پخت غذای نذری هم شگفتی آنها را برمی انگیخت. قدیمی ها کارخانه رنگرزی زرگنده را خوب به یاد دارند که تعداد زیادی از اهالی همین محله در آن شاغل بودند. شهبازی می گوید: حاج احمد صانعی، بنیانگذار کارخانه رنگ در محله زرگنده بود؛ کارخانه ای که حالا دانشگاه آزاد اسلامی است. کارخانه پشت حسینیه زرگنده بود. صدای بوق کارخانه ظهرها در کل محل می پیچید. کارگران راهی خانه ها می شدند و بعد از استراحت دوباره سرکار می رفتند. حاج احمد روزهای تاسوعا و عاشورا به همه اهل محل نذری می داد. روزهای تاسوعا چلوخورش قیمه را در کاسه های بزرگ لعابی می ریخت و به خانه اهالی می فرستاد. روز عاشورا هم نذری قورمه سبزی بود. رسم نذری حاج احمد این بود که ظرف های لعابی هم جزو نذری بود.

قنات زرگنده

زرگنده در روزگار پیشین به 3 قسمت بالامحله، پایین محله و محله سادات تقسیم می شد. این محله در دهه 30 روی توسعه و پیشرفت را دید و به قول معروف از شکل و شمایل روستایی خارج شد. زمانی از آخرین کدخدای محله زرگنده یادی می نماید و می گوید: سید حسن شکرابی آخرین کدخدای محله بود که برای توسعه محله، اراضی بایر و تپه ماهور زرگنده را قطعه بندی کرد. مظهر قنات از خانه کدخدا جاری می شد و اهالی برای پر کردن کوزه ها و ظرف آب به کوچه قنات می آمدند. کم کم مهاجران تهران در زرگنده ساکن شدند و محله ای به نام حسن آباد زرگنده در دل محله شکل گرفت. حسن آباد زرگنده هنوز هم با کوچه های شیبدار و پله ای خانه های کوچک و ریزدانه را در خود جا داده است. در شمال محله زرگنده منطقه دیگری شکل گرفته بود به نام تیغستان که حالا جای خود را به بخشی از بزرگراه صدر داده است. در این محدوده میرزا محمد ولی خان تنکابنی، سردسته گیلانی ها که برای فتح تهران آمده بودند باغ بزرگی داشت. بعدها در همین باغ بر اثر فشارهای رضاخان خودکشی کرد و در امامزاده صالح(ع) به خاک سپرده شد.

نگین سبز محله زرگنده

نگین محله زرگنده را بی شک باید بقعه متبرک امامزاده اسماعیل(ع) دانست. نسب ایشان به امام زین العابدین(ع) می رسد. شهبازی می گوید: یادم است روز عاشورا مردم سینه زنان از زرگنده وارد جاده قدیم شمیران می شدند که همان خیابان شریعتی فعلی است و خیابان را تا مقابل محل سینما فرهنگ پایین می آمدند. به سر کوچه امامزاده که می رسیدند، سینه زنان قلهک هم به آنها اضافه می شدند و از روی پل رودخانه زرگنده برمی گشتند. قبرستانی هم کنار امامزاده بود که حالا جایش را به بوستان داده است. زمانی از شهردار تهران و همراهان دکتر مصدق یاد می نماید و می گوید: محمود نریمان، شهردار تهران در این قبرستان به خاک سپرده شده بود و مقبره ای هم داشت که حالا هیچ اثری از آن نیست.