قبل از جاری شدن سیل کرونا، مجاری آب های آلوده را ببندیم - مجله جهانگیر

سرمایه گذاری در حوزه سلامت روان باید جدی گرفته شود؛ این بی توجهی و عدم سرمایه گذاری در حوزه سلامت روان در حالیست که پژوهش های بین المللی و ملی طی دهه های اخیر، شایع ترین علت ناتوانی ها و مهمترین عامل رنج در دنیا را اختلالات روانی تشخیص داده اند. یعنی زخم هایی که دیده نمی شود و از درون انسان ها را می آزارند.

اگرچه اختلالات روانی مانند بعضی بیماری ها مستقیما منجر به مرگ و میربالا نمی شوند، ولی در مجموع مرگ و میر قابل توجهی دارند. مثلا درهر 40 ثانیه یک نفر خودکشی می نماید و بعضی اختلالات مانند کاتاتونی ها و اعتیادها می توانند منجر به مرگ شوند.

سلامت روان سالم در کمیت و کیفیت کار افراد و به تبع آن اقتصاد یک کشور اثرگذار است؛ بنابراین یکی از تبعات عدم سرمایه گذاری و بی توجهی به بهداشت روان، پیامد های بیشمار اقتصادی آن است.

بیشترین علت افت تحصیلی چه در کودکی، چه در بلوغ و چه در دانش آموز و دانشجو مسائل روانی است. مطمئنا پشت هر افت تحصیلی ناگهانی، مسائل روانی پنهانی وجود دارد.

عوامل اجتماعی در سلامت روان نقش عمده ای دارند. نبود بهداشت و سلامت روان در یک منطقه با آمار بالای جرایم، پرخاشگری و سوءاستفاده ها در سطح خانواده و نیز جامعه ارتباط مستقیم دارد.

سرمایه گذاری و توجه به مساله سلامت روان، سال جاری و در میانه بحران کرونا، در پیشگیری از ابتلا و اعمال سیاست ها و برنامه هایی جهت کنترل و مهار موثر اپیدمی معنا می شود.

به گزارش خبرنگاران، اینها بخشی از صحبت های دکتر یاسمی یکی از اساتید روانپزشکی تأثیرگذار در زمینه سلامت و بهداشت روان است که سهم قابل توجهی در پیشرفت علم روانپزشکی، آموزش و ارتقای بهداشت روان، مداخلات ابتکاری اختلالات روانی، اجرای برنامه های بهداشت روانی در هنگام بلایا و اپیدمی ها و ... در سطح داخلی و بین المللی ایفا کرده است.

دکتر محمدتقی یاسمی - روانپزشک- عضو هیات علمی گروه روانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، عضو کمیته سلامت اجتماعی فرهنگستان علوم پزشکی، نایب رئیس سابق انجمن علمی روانپزشکی ایران و از مسولین سابق سلامت روان WHO در منطقه خاورمیانه، سال ها در حوزه داخلی و سطح بین الملل در زمینه بهداشت روانی در بحران ها و بلایا، گسترش آموزش های سلامت روان و مهارت های زندگی، مداخلات در زمینۀ اختلالات روان و پیشگیری از خودکشی، اعتیاد و معلولیت ها و بهداشت روان بچه ها و مادران فعالیت داشته و اکنون نیز در زمینه سلامت روانی اجتماعی همه گیری کرونا فعالیت می نماید.

به بهانه هفته سلامت روان پای صحبت های ایشان نشستیم و نقطه نظرات ایشان را در رابطه با شرایط بهداشت روان در کشور، ضرورت ها، راهبردها و عوامل موثر در ارتقای سلامت روان در سطح جامعه، تبعات روانشناختی ناشی از بحران کرونا و راهبردهای پیشگیرانه این عوارض را جویا شدیم، مشروح گفت وگوی تفصیلی خبرنگاران با دکتر محمدتقی یاسمی را در پی می خوانید:

-هفته سلامت روان سال جاری با شعار سلامت روان برای همه: سرمایه گذاری بیشتر - دسترسی بیشتر، برای همه، همه جا برگزار شده، تحلیل خود از شرایط کشور در این حوزه، ضرورت تحقق دسترسی عادلانه افراد جامعه به خدمات سلامت روان و سرمایه گذاری بیشتر جوامع در این حوزه را بفرمایید؟

دکتر یاسمی در ابتدای گفت وگو با تاکید بر اینکه آن چه خواهم گفت نظرات و تحلیل شخصی بنده بوده و سخنگوی هیچ نهاد، دانشگاه، کمیته علمی و یا ستادی نیستم؛ اظهار می نماید: سرمایه گذاری در سلامت روان شعار مشترک فدراسیون سلامت روان و سازمان دنیای بهداشت بوده که البته این شعار پیش از همه گیری کرونا انتخاب شده و مختص بحران کنونی نیست؛ دلیل این نام گذاری نیز جلب توجه مردم و مسئولان نسبت به اهمیت ارتقای سلامت روان در جوامع و پیشگیری از تبعات بی توجهی نسبت به آن است. البته سرمایه گذاری بیشتر کشورها در زمینه سلامت روان بسیار محدود است، آنالیز میزان بودجه تخصیص داده شده به سلامت روان در سیستم های بهداشتی؛ ازجمله در بخش های بالینی و بیمارستانی این ادعا را ثابت می نماید.

یک توافق اعلام نشده و یکطرفه، علت محرومیت بخش روانپزشکی بیمارستان ها !

این مساله در خصوص ایران نیز صدق می نماید؛ همیشه کمترین بودجه و بدترین بخش از نظر امکانات، بخش روانپزشکی بیمارستان هاست، اجرای طرح خودگردانی و آغاز بحث خصوصی سازی، و اجبار بیمارستان ها برای درآمدزایی و خودکفایی اقتصادی این موضوع را تشدید کرده است. چراکه به تبع این طرح بخش ها نیز باید متناسب با درآمدها هزینه نمایند که البته این یک توافق اعلام نشده و یکطرفه در اغلب بیمارستان هاست. بنابراین خواه ناخواه بخش های درآمدزا برخوردارتر بوده و بخش روانپزشکی چون ماهیت درآمدزایی ندارد، محروم می ماند.

این درحالیست که توجه به ارتقای سلامت روان و سرمایه گذاری در این حوزه از ضروریات هر جامعه ایست، چراکه اگرچه اختلالات روانی مانند بعضی بیماری ها مستقیما منجر به مرگ و میر نمی شوند ولی در مجموع مرگ و میر قابل توجهی هم دارند؛ هر 40 ثانیه یک نفر خودکشی می نماید و یا بعضی اختلالات مانند کاتاتونی ها و اعتیادها می توانند منجر به مرگ شوند.

اختلالات روانی؛ مهمترین عامل ناتوانی و رنج در دنیا

این بی توجهی و عدم سرمایه گذاری در حوزه سلامت روان در حالیست که طی دهه های اخیر شایع ترین علت ناتوانی ها و مهمترین عامل ناتوانی و رنج در دنیا، اختلالات روانی و زخم هایی درونی است که دیده نمی شود و از درون انسان ها را می آزارد.

هزینه کرد و سرمایه گذاری در حوزه سلامت روان از واجبات هر کشوری است

این استاد پیشکسوت روانپزشکی با بیان اینکه اهمیت این نوع اختلالات از دهه 1990 میلادی یا همان 1370 شمسی برجسته تر شده است، ادامه می دهد: بر اساس آمار و ارقام در اغلب کشورها و در کشور ما نیز مهمترین عامل ناتوانی ها، اختلالات روانی است، لذا هزینه کرد و تخصیص بودجه مناسب در این حوزه از واجبات هر کشوری است.

البته در کل بودجه سلامت روانی کشورهای کم در آمد محدود است، به عنوان نمونه انگلستان در سال های اخیر حدود 11 تا 14 درصد بودجه سلامت خود را به سلامت روان تخصیص داده است، درحالیکه این رقم در ایران بین 3 تا 4 درصد بوده است و در بعضی کشورهای آفریقایی رقم ها بسیار ناچیزتر بوده است. به همین دلیل سازمان دنیای بهداشت تحقیقاتی داشته که نشان می دهد متاسفانه هر چه بودجه سلامت کشوری کوچکتر باشد، درصد بودجه سلامت روان آن نیز ناچیزتر و یا حتی حذف می شود.

دکتر یاسمی که سالها تجربه همکاری با سازمان دنیای بهداشت در کشورهای مختلف را در کارنامه دارد، در این رابطه ادامه می دهد: سازمان دنیای بهداشت هر ساله با یک طرح و پیشنهاد ابتکاری، راهکارهایی جهت جذب منابع عمومی در بودجه سلامت کشورها ارایه می نماید، به همین دلیل؛ در سال 2010 یعنی حدود 1389-1388 شمسی پیشنهاداتی در زمینه چگونگی تامین بودجه سلامت تدوین و عنوان نمود که معین و افزایش اقتصادیات بر الکل و دخانیات یکی از مهمترین آنهاست. متاسفانه ایران تنها کشوری بود که سال جاری به جای افزایش اقتصادیات بر سیگار، رقم آن را کاهش داد.

این پیشنهاد ابتکاری استدلال خود را داشت؛ چراکه الکل و سیگار مانند نان و پروتئین نیست که برای سلامتی افراد مفید و از ضرورت های سفره افراد باشد، بلکه برعکس آسیب زاست، لذا معین اقتصادیات و افزایش قیمت به کاهش مصرف و ارتقای سلامت جامعه می انجامد؛ از طرفی پول حاصل از آن در سیستم سلامت و بهداشت جوامع هزینه می شود.

متاسفانه کاهش اقتصادیات دخانیات در شرایطی در ایران اعمال شده که تقریبا همه متخصصین سلامت با این تصمیم مخالف بوده و افزایش اقتصادیات و قیمت سیگار و سایر دخانیات را در ارتقای سلامت جامعه تاثیرگذار می دانند، از طرفی متخصصان حوزه سلامت روان نیز معتقدند مصرف دخانیات نوعی اعتیاد و اختلال محسوب شده که باید در جهت محدود کردن سوء مصرف آن هزینه شود.

-دیدگاه و تحلیل خود در ارتباط با تبعات عدم توجه و سیاستگذاری در حوزه روان را تشریح بفرمایید؟

عدم توجه به سلامت روان در جوامع تبعات فردی و اجتماعی متعددی به دنبال دارد، تبعات فردی اختلالات روانی فرد را ناتوان کرده و زندگی او را مختل می نماید. شاید دانستن این موضوع جالب باشد که در گذشته، تنها آمار مرگ و میر به عنوان شاخص سلامت جوامع در نظر گرفته می شد ولی در سال 1990 دو پژوهشگر با نام های کریس موری و ان لوپز، شاخص ناتوانی را نیز اندازه گیری کردند و در پژوهشی با همکاری سازمان دنیای بهداشت، دانشگاه هاروارد و بانک دنیای، در کتاب مخصوص خود یعنی بار بیماری ها آن را ارایه نمودند. از آن پس این روش شناسی نشان داد که صدمات سلامت روان چقدر در کاهش کارایی در دنیا نقش دارد. مظالعات ایران نیز همین یافته ها را تایید کرده است.

مهمترین تبعات فردی و اجتماعی عدم توجه به حوزه سلامت روان

یاسمی در ادامه با اشاره به شاخص کار مفید در جوامع، بیان می نماید: روان سالم در کمیت و کیفیت کار افراد و به تبع آن اقتصاد یک کشور اثرگذار است؛ بنابراین یکی از تبعات عدم سرمایه گذاری و بی توجهی به بهداشت روان، تبعات بی شمار اقتصادی آن است. به عنوان نمونه، نتایج مطالعات نشان داده که یکی از مهم ترین دلایل مرخصی های استعلاجی در همه دنیا، اختلالات روانی است.

ناتوانی در عملکرد تحصیلی از تبعات فردی اختلالات روانی

در این میان نظارت برعلمکرد کاری و کارآمدی افراد و از آن مهمتر ایجاد بستری برای لذت بردن از کاری که انجام می دهند نیز موضوع مهمی است، میزان علاقه و فرهنگ کاری در مناطق مختلف ایران متغییر است که البته دلایل اقتصادی-اجتماعی خاص خود را دارد و آسیب روانی تا حد زیادی از پیامدهای آن است؛ بنده معتقدم مردم در این مساله تقصیر ندارند، به عبارتی ما مردم تنبلی نداریم، بلکه شرایط اجتماعی باعث شده که مردم به این شیوه کاری عادت نمایند. وجود افراد و الگوهایی در جامعه که بدون داشتن شایستگی و کوشش به صندلی و ثروت بالا رسیده اند، خواه ناخواه انگیزه را کاهش می دهد؛ که البته این مساله هم نباید بهانه کم کاری افراد باشد.

به گفته ایشان ناتوانی در عملکرد تحصیلی از دیگر تبعات مسائل و اختلالات روانی است. او در این رابطه ادامه می دهد: بیشترین علت افت تحصیلی چه در کودکی، چه در بلوغ و چه در دانش آموز و دانشجو مسائل روانی است. به گونه ای که مطمئنا پشت هر افت تحصیلی ناگهانی، مسائل روانی پنهانی وجود دارد که البته این مساله الزاما به معنای وجود بیماری روانی نیست بلکه ممکن است ناشی از یک ضربه روانی ناگهانی باشد.

بنابراین یکی دیگر از تبعات عدم توجه به بهداشت روان در جوامع اثرگذاری بر عملکرد تحصیلی و آموزش است. به عبارت دیگر سلامت روان با اقتصاد و عملکرد کاری و تحصیلی افراد در سطح جامعه ارتباط مستقیم دارد.

به گفته این پیشکسوت حوزه روانپزشکی، اختلالات روانی و روانشناختی، همچنین عملکرد خانوادگی افراد را تحت الشعاع قرار می دهد. وی در این رابطه شرح می دهد: اختلالات روانی افراد را افسرده و نسبت به همسر و فرزند بی تفاوت می نماید. افراد عصبی و تحریک پذیر شده و همین مساله میزان خشونت های خانگی را افزایش می دهد.

یاسمی به پژوهشی که در این زمینه صورت گرفته اشاره کرده و می گوید: نبود بهداشت و سلامت روان با افزایش آمار جرایم، پرخاشگری و خشونت خانگی ارتباط مستقیم دارد. نتایج پژوهشی که در این زمینه در ایران صورت گرفته نشان می دهد بیشترین آزارها علیه بچه ها از طرف مادرها و شدیدترین خشونت ها نسبت به بچه ها از طرف پدران صورت می گیرد. علت آن احتمالا تماس بیشتر مادران تحت استرس با بچه ها است و شاید تنبیه تاخیری توسط پدری خسته و باز تحت استرس. تمام این موضوعات سلامت روان خانواده، بچه ها و در کل زندگی خانوادگی افراد را تحت تاثیر قرار می دهد.

-با توجه به تجربیات ارزنده شما در زمینه بهداشت روان در بلایا و بحران ها، تبعات روانی بحران کرونا را چگونه ارزیابی می کنید؟

علاوه بر زمینه قبلی، منبع و منشاء اغلب اختلالات و مسائل سلامت روان در شرایط فعلی جامعه یعنی اضطراب ها، استرس ها، ترس و نا امیدی، پرخاشگری و غیره از همین بحران کرونا سرچشمه گرفته است. بنابراین اولویت اول کشور کنترل بحران کروناست، به عبارتی بهتر است قبل از جاری شدن سیل جلوی مجاری این آب های آلوده را ببندیم؛ با ماسک و فاصله گذاری فیزیکی و پیش گیری از سفر های غیر ضروری راه انتقال را سد کنیم؛ وگرنه این مجاری به هم پیوسته و سیل نابودگر کرونا و عوارض روانی اجتماعی آن جاری می شود.

کنترل تبعات روانشناختی بحران کرونا

این فعال حوزه سلامت روان درباره کنترل تبعات روانشناختی بحران کرونا، می گوید: با حمایت های بیشتر می توان از تبعات بحران کاست. بر اساس آمار و بر مبنای پاسخ مثبت تست کرونا، تا به امروز چیزی حدود نیم میلیون نفر در ایران مبتلا شده اند، درصورتیکه می دانیم تنها حدود پنج درصد جمعیت تست شده اند.

باید توجه داشته باشیم که با ابتلای هر فرد؛ خود او، خانواده و در کل جامعه از نظر روانی تحت تاثیر قرار می گیرد، آثار روحی ناشی از فوت نزدیکان و آشنایان و حجم اخبار منفی که روزانه منتشر می شود، همگی بر سطح سلامت جامعه اثرگذار است که باید هم اکنون برای کنترل همه گیری به فکر راهکار باشیم و در درجه بعد رفاه مردم را بهبود داده و در مراحل بعدی به مردم برای مدیریت این استرس آموزش دهیم.

تحلیلی بر سیاست های جریمه ای کنترل بحران

یاسمی در رابطه با سیاست های قهری در پیش گرفته شده جهت کنترل اپیدمی با اشاره به معین جریمه برای متخلفان کرونایی، ادامه می دهد: از یک سو حجم بالای ابتلا و بستری بار سنگینی بر سیستم و کادر درمان کشور تحمیل کرده که باید برای کاهش آن اقدام شود، ولی از طرف دیگر کاش از ابتدا با حمایت اقتصادی دولت و مسئولین و سازمان های مردم نهاد و خیریه ها، کارگاه های فراوریی برای تامین ماسک رایگان و توزیع میان اقشار کم تر برخوردار ایجاد می شد و سپس نسبت به اخذ جریمه اقدام می کردیم. در هر حال در کنار اقدام های تشویقی باید اجبار به رعایت مقررات هم بشود. جریمه را باید ابتدا از مالکین و مدیران مراکز تجمع و اصنافی که اجازه تخلف می دهند و مسولین تجمعات از هر نوع دریافت نمود نه از افراد؛ مگر آنکه از قبل به آن احتیاجمندان ماسک رایگان داده شده باشد، احتیاجمندان باید سهمیه ماسک رایگان داشته باشند.

اجرای این تصمیمات ناگهانی در شرایط فعلی و شرایط اقتصادی جامعه، اگر روی فرد اعمال شود، از نظر رفتاری بسیار سخت بوده و می تواند تبعات روانی- اجتماعی به دنبال داشته باشد. این در حالیست که با راه اندازی کارگاه های فراوریی بیشتر برای فراوری ماسک و سپس توزیع رایگان آن بین اقشار کم درآمد، هم احتیاج اقشار تهیدست تامین می شود و هم فراوری و اشتغال رونق می گیرد.

استرس و اضطراب بحران کرونا زمینه ساز اختلالات روان پساکرونا

وی ادامه می دهد: اگرچه شعار سال جاری سازمان دنیای بهداشت برای هفته سلامت روان سلامت روان برای همه و دسترسی و سرمایه گذاری بیشتر در این حوزه معین شده، ولی در شرایط پاندمی کرونا، تمام تمرکز سیستم سلامت و بهداشت جوامع باید بر حل بحران کرونا متمرکز باشد؛ چراکه تبعات ناشی از این بحران همچون افزایش آمار ابتلا و فوتی ها، سوگواری و داغدار شدن افراد، بیم و ترس و نا امیدی از شرایط نامعلوم و غیرقابل پیش بینی پاندمی و صدها مورد دیگر مرتبط با آن، از بزرگترین دلایل و عوامل بروز مسائل و اختلالات روانی در آینده خواهد بود.

مطالعات نشان داده مبتلایان و حتی بهبودیافتگان به دلیل استرس، اضطراب و ناراحتی شدید دچار عوارض روانی عدیده ای می شوند. همچنین نگرانی، اضطراب و ناراحتی خانواده مبتلایان و وجود ترس، استرس و بلاتکلیفی موجود در جامعه می تواند زمینه ساز بروز انواع اختلالات سلامت روان در حین دوران کرونا و پساکرونا باشد.

البته باید توجه داشت که در اپیدمی ها وجود کمی استرس و اضطراب در سطح تعیین و نرمال کاملا طبیعی است، چراکه فرد را هوشیار نگه داشته و به رعایت پروتکل ها و دستورالعمل های بهداشتی یاری می نماید؛ در طرف مقابل نیز بی خیالی و ریلکس بودن بیش از حد خوب نیست، چراکه فرد بدون توجه به پروتکل ها رفتار کرده و جان خود و اطرافیانش را به خطر می اندازد.

این متخصص حوزه روانپزشکی همچنین از بکاربردن لفظ فاصله اجتماعی به جای فاصله گذاری فیزیکی در اپیدمی کووید 19 انتقاد کرده و ادامه می دهد: شرایط غیرقابل پیش بینی و بلاتکلیفی ناشی از بحران کرونا خواه ناخواه افراد را از نظر جسمانی از هم دور کرده که این مساله به خودی خود تبعات روانشناختی متعددی به دنبال خواهد داشت، بنابراین در این شرایط واجب است که ضمن حفظ کلیه پروتکل های بهداشتی و فاصله گذاری های فیزیکی، با استفاده از سایر ابزار و امکانات ارتباطی همچون اینترنت، تلفن و برقراری ارتباط با دیگران، فاصله اجتماعی ایجاد شده در سطح جامعه را کمتر کنیم.

کنترل تبعات روانی بحران کرونا در پیشگیری از ابتلا و مهار موثر اپیدمی معنا می شود

نبود ارتباطات اجتماعی و انسانی در اپیدمی ها می تواند زمینه ساز کاهش سرمایه اجتماعی و بروز عوارض روانی - اجتماعی متعددی در جامعه باشد که هم اکنون نیز در پاندمی کووید 19 شاهد آن هستیم. لذا کنترل عوارض و تبعات روانی بحران کرونا، در درجه اول به کنترل و مدیریت آمار مبتلایان و فوتی های آن بستگی دارد، نمی توان از یک طرف مبتلا فراوری کرد و از طرف دیگر عوارض آن را جارو کرد.

بنابراین درست است که باید برای کاهش تبعات و عوارض روانی این بحران راهکاری اندیشیده شود، ولی ابتدا باید منشاء و منبع فراوری این استرس ها را مسدود و محدود کنیم که در پاندمی کرونا، کنترل و مدیریت بحران و کاهش آمار ابتلا و فوتی این مهم را محقق می نماید.

یاسمی تاکید می نماید: سرمایه گذاری و توجه به مساله سلامت روان، سال جاری و در میانه بحران کرونا، در پیشگیری از ابتلا و اعمال سیاست ها و برنامه هایی جهت کنترل و مهار موثر اپیدمی معنا می شود.

البته جامعه روانپزشکی، روانشناسی و مددکاران اجتماعی نیز طی این مدت بیکار ننشسته اند و فعالانه در صحنه حضور داشته و اقدامات لازم جهت پیشگیری و کنترل تبعات و عوارض روانی بیماری را اعمال کرده اند.

به همین دلیل در ستاد ملی و ستادهای استانی در سطح کشور کمیته های علمی سلامت روانی و اجتماعی کرونا و همچنین کارگروه های حمایت روانی اجتماعی با حضور و همکاری روانپزشکان و روانشناسان تشکیل شده که آنالیز تبعات سلامت روان اپیدمی، انجام مطالعات گسترده، تدوین دستورالعمل و گایدلاین هایی جهت آموزش و هدایت شهروندان در موضوعات مختلف سلامت روان، مشاوره های تلفنی و ویزیت های آنلاین بعضی از اقدامات این کمیته ها و کارگروه هاست.

-با توجه به تجارب و دستاوردهای پیروز شما در زمینه بهداشت روان در زلزله های قزوین و بم، آیا می توان شباهتی بین شرایط بحران بلایای طبیعی و بحران کرونا متصور شد، لطفا شرح بفرمایید؟

شباهت های اندکی بین بحران کرونا با زلزله یا سیل وجود دارد. در بحران هایی همچون زلزله بزرگترین شوک در همان لحظات و ساعات اولیه وقوع بحران وارد می شود؛ به عنوان نمونه در زلزله بم طی یکساعت اول بیش از 30 هزارنفر جان خود را از دست دادند، خیلی ها همان ساعات اول نزدیکان خود را از دست داده و داغدار شدند، اما در اپیدمی ها این لحظات به صورت یک زنجیره تداوم دارد، از طرف دیگر پیش بینی پذیری در خصوص اپیدمی ها کمتر بوده و همین مساله استرس و اضطراب را طولانی می نماید.

سطح همبستگی، همکاری و فداکاری در بحران هایی مانند سیل و زلزله بیشتر است، در حالیکه در اپیدمی مردم از هم می گریزند و فاصله می گیرند، البته بعضی این شرایط را به اشتباه استیگما تعریف می نمایند، در حالیکه به اعتقاد بنده بسیار هم مثبت است، مثلا وقتی در درمانگاه می بینم افراد از منِ پزشک فاصله می گیرند خشنود می شوم، چراکه این یک تدبیر واقع بینانه برای حفظ سلامت است.

بنابراین در اپیدمی ها مردم از هم فاصله می گیرند ولی در سیل و یا زلزله برای یاری و همدلی دور هم جمع می شوند، همین سطح همدلی و همکاری در بحران هایی همچون سیل و زلزله به سلامت روان افراد آسیب دیده یاری زیادی می نماید. البته در بحران کرونا نیز همانگونه که پیش از این مطرح شد، برای حفظ و ارتقای سلامت روان باید از هر ابزار ایمن و مفیدی همچون موبایل و اینترنت برای حفظ و برقراری ارتباطات استفاده کنیم.

یاسمی که شاهد فعالیت های سازمان دنیای بهداشت در اپیدمی های ویروسی مانند ابولا نیز بوده است، در این رابطه ادامه می دهد: اگرچه اطلاعات و تجربیاتی در این زمینه وجود دارد، اما این وسعت همه گیری در پاندمی کرونا شاید تنها در پاندمی آنفلوانزای اسپانیایی؛ حدود یک قرن گذشته؛ دیده شده بود، البته در بحران کرونا امکانات و ارتباطات مجازی یک نقطه قوت محسوب می شود که باید به صورت بهینه برای برقراری ارتباط با دیگران، همچنین آموزش و مطلع سازی ها بکار گرفته شوند.

کاهش تبعات روانی کرونا به خلاقیت و حساسیت کلیه اقشار و سطوح جامعه متکی است

این استاد پیشکسوت در عین حال تاکید می نماید: اقدام در جهت کاهش و کنترل تبعات روانی این همه گیری دنیای به خلاقیت و حساسیت کلیه اقشار جامعه از مردم و متخصصین گرفته تا مسئولین و تصمیم گیران متکی است، در این شرایط باید از کلیه پیشنهادات راهبردی استفاده شود، ارتباط بین ستادهای استانی و ملی و همچنین ارتباط بین مسئولین دولتی و ستادها باید تقویت شود.

از طرف دیگر اگرچه در بحران ها اصل برعملکرد متمرکز، عمودی و قاطعانه است، ولی زمانیکه بحرانی مزمن شود، این روش دیگر کارایی لازم را ندارد، نمی توان تصمیم گیری را به چند نفر یا چند تخصص محدود کرد، باید نقطه نظرات عموم مردم را علاوه بر دیدگاه های فنی متخصصین رشته های مختلف، متخصصین عفونی و آی سی یو و سایر تخصص های مرتبط پزشکی، اپیدمیولوژیست ها، جامعه شناسان، روان پزشکان، روانشناسان، اقتصاد دانان و سایر تخصص های مرتبط جویا شد و با آنها مشورت نمود. به عبارت دیگر ستادها و دیگر مراجع تصمیم گیر باید علاوه بر توان اجرای عمودی، توانایی تحلیل وتجمیع این هجوم اطلاعات وسیع علمی و اجرایی را در مدت کوتاه داشته باشند و توانایی توجه به شرایط شناور حاکم برجامعه از جمله مناسبت های مختلف ملی، مذهبی و اجتماعی را داشته باشند و با توجه به این تحلیل ها تصمیم گیری و برنامه ریزی نمایند. راهی به جز مشورت وسیع تر با مردم نیست. در این صورت آن ها هم نسبت به تصمیم ها احساس مالکیت می نمایند و دستورالعمل ها را بهتر اجرا می نمایند.

-برای اتخاذ تصمیمات موثر در شرایط بحران و پیشگیری از تبعات و عوارض آن چه پیشنهاداتی دارید؟

البته بسیاری از زخم ها و عوارض روانی اینگونه بحران ها نادیدنی ودارای ریشه های کمتر محسوس ساختاریست، همه چیز را نمی توان با آموزش و مشاوره روانپزشکی یا روانشناختی حل کرد، اول باید احتیاجهای اساسی انسان ها را برآورده کرد؛ به عبارت دیگر هرگونه تغییر در روان انسان ها یک جنبه خالص روانشناختی و یک جنبه اقتصادی و اجتماعی دارد که گاهی جنبه اقتصادی و اجتماعی آن جدی تر است.

به عنوان نمونه سلامت روان در محله های فقیرنشین و کم برخوردار معنا و مفهوم دیگری داشته و با مسائل و اختلالات متعددی همراه است، ساکنان این مناطق همیشه با مسائل عدیده ای دست و پنجه نرم می نمایند، درست می گویند که هر چی سنگه برای پای لنگه، معمولا در این محلات فقر، کم سوادی، اعتیاد، خشونت، بیکاری و اختلالات و مسائل روانی ناشی از آن موج می زند.

البته مقصر مردم نیستند، شرایط اقتصادی و اجتماعی جوامع این گونه ایجاب می نماید، در حال حاضر شاخص ضریب جینی یا همان شاخص بی عدالتی اقتصادی در جامعه ما بسیار زیاد بوده و با مقایسه درآمد دهک های پایین با بالا حدود 40 یعنی نزدیک به شاخص بی عدالتی در امریکاست، در صورتیکه این رقم در کشورهای اسکاندیناوی به طور میانگین 27 است. شاخص فلاکت (misery index) نیز که حاصل جمع بی کاری و تورم است در شان جامعه ایران نیست. بنابراین باید به پایه ها بیشتر پرداخت.

نه تنها فقر بلکه فقر ادراک شده و تبعیض ادراک شده سلامت روان مردم را تهدید می نماید

طبیعی است در این شرایط مردم تحت فشارند؛ نه تنها فقر بلکه فقر ادراک شده و تبعیض ادراک شده نیز اذیتشان می نماید، جامعه ایرانی همیشه و در طول تاریخ جامعه ای عدالت خواه بوده، بنابراین خواه ناخواه شرایط اقتصادی و اجتماعی امروز با عدالت خواهی جور در نیامده و متاسفانه این مساله در حال تشدید است. البته بخش زیادی از این شرایط به تحریم های ظالمانه خارجی و بخشی نیز به شیوه های مدیریت اقتصادی و اجتماعی مسئولین برمی شود، مجموع این فاکتورها شرایط موجود را به وجود آورده، شرایطی که خود بیمارساز بوده و زمینه را برای بروز انواع بیماری های جسمی و روانی مستعد کرده است.

این روانپزشک برجسته با اشاره به پدیده تحرک اجتماعی در جامعه شناسی، شرح می دهد: افراد برای ارتقای اقتصادی و اقتصادی باید از نردبان اجتماع بالا بروند؛ در جامعه عدالت محور شرایط یکسانی برای ارتقای کلیه افراد مستعد فراهم است؛ ولی متاسفانه در جامعه ما عده ای بدون صلاحیت و شایستگی لازم پلکان این نبردبان را به یک باره می پرند که مهمترین عامل آن، وجود فساد است.

ماجرای نوکیسه گان و از پله سقوط کرده گان و تبعات روانی آن

وجود این نوع پدیده ها و بی عدالتی ها در جوامع از مهمترین عوامل بروز مسائل و اختلالات روانی در سطوح مختلف جامعه محسوب می شود، حتی خود این افراد رانت خوار نیز مسائل روانشناختی و فرهنگی پیدا می نمایند، اختلاس گران میلیاردی به افرادی بی هویت و بدون فرهنگ تبدیل می شوند، این افراد در اصطلاح فارسی نوکیسه نامیده می شوند، افرادی که نمی توانند با شرایط جدید سازگار شده و به تدریج تغییر فرهنگ می دهند ولی هویتی در هم ریخته پیدا می نمایند.

از طرف دیگر این روزها به دنبال شرایط سخت اقتصادی با جمعیتی روبرو هستیم که ناعادلانه از این نردبان سقوط کرده اند، افراد تحصیل کرده و با فرهنگی که به واسطه تحصیلات و شایستگی و پس از سال ها کوشش به صندلی اجتماعی مطلوبی دست یافته بودند اما شرایط سخت اقتصادی روز به روز آنها را پایین تر و به حاشیه کشانده، این دسته از افراد نیز با انواع معضلات و اختلالات سلامت روان دست و پنجه نرم می نمایند.

این استاد پیشکسوت دانشگاه با تاکید بر این نکته که البته فقر با فقدان تفاوت دارد، ادامه می دهد: فقدان یا از دست دادن از فقر بدتر است، همانگونه که پیش تر مطرح شد، فقر غالبا با زندگی در شرایط کم سوادی، خشونت، اعتیاد و بیکاری همراه است؛ اما فقدان یعنی داشته ها را به واسطه شرایط از دست دادن؛ پدیده ای که این روزها بسیار رایج شده و اثرات و تبعات روانی آن از فقر بالاتر است. فردی که از صندلی مطلوبی برخوردار بوده حالا باید برای سازگاری با شرایط، غرور خود را زیر پا گذاشته و بسیاری از بدرفتاری ها و ناملایمتی ها را تحمل کند؛ این شرایط خواه ناخواه عوارض روانی سنگین تری به دنبال دارد.

بحران کرونا شرایط بد اقتصادی را تشدید کرده

بحران کرونا نیز این شرایط را تشدید کرده، بیکاری و مال باختگی ناشی از کرونا، در کنار شرایط بد اقتصادی کشور عرصه را بر مردم شریف و وفادار ایران تنگ کرده است؛ ایران کشوریست نفت خیز که همیشه جزو کشورهای میان درآمدی بالا محسوب می شده، الان هم جزو همین طبقه است ولی در عمل جیبمان خالی است و تنها آبروداری می کنیم، اقتصادهای تک محصولی مشابه کشور ما، اقتصاد رانتیر نامیده می شوند، یعنی دولت و ملت به درآمد نفت متکی بوده و با قطع آن، اقتصاد و به تبع آن کشور و ملت دچار بیماری اقتصادی- اجتماعی هلندی می شوند.

برای مردم و با مردم کار کردن رمز بازگشایی بسیاری از مسائل کشور

حال در این شرایط اقتصادی ناشی از بحران کرونا بعضی مسئولین به فکر مردم بوده و برای بهبود شرایط راهکار ارائه می دهند و بعضی دیگر بدون توجه و حس مسئولیت از کنار مسائل مردم می گذرند، اما در این میان نکته مهم و رمز پیروزیت کشور برای مردم و با مردم کار کردن است، نکته ای که حتی از سوی مسئولین دلسوز نیز مغفول مانده؛ به عبارتی در اتخاذ تصمیمات برای مردم باید با خود آنان نیز مشورت شده و از توان و تخصصشان استفاده شود.

تمام این کمبودها عامل و منشاء بروز مسائل و اختلالات روانی در سطح جامعه بوده که روز بروز نیز در حال افزایش است. بنابراین یکی از راه های بودن با مردم و کار کردن با آنان، مشورت و اخذ نقطه نظرات از خود مردم در زمان اتخاذ تصمیم برای آنهاست. شنیدن نظر مردم گاهی بهترین راهکار ها را پیش پای مسولان قرار می دهد، از طرف دیگر مردم مسئولین را از خود دانسته و با احساس مالکیت نسبت به جامعه، حس مسئولیت پذیری بالاتری نسبت به جامعه و مسولین خواهند داشت.

در همین بحران کرونا نیز، در شرایطی که سرمایه اجتماعی و حس مسئولیت پذیری در سطح جامعه افزون باشد، رعایت پروتکل ها، پوشش ماسک و سایر توصیه های مسئولان و متخصصان با جان و دل و بدون احتیاج به زور و تهدید و جریمه، از سوی شهروندان رعایت می شود.

یاسمی که سال ها به عنوان کارشناس سازمان دنیای بهداشت در کشورهای مختلفی از آفریقا گرفته تا افغانستان خدمت کرده، با یادآوری خاطره ای در این رابطه، می گوید: در افغانستان برای ملاقات با بیماران و آنالیز شرایط یک بیمارستان روانپزشکی با مسئولین بیمارستان جلسه ای داشتیم ولی جلسه را به حضور نمایندگانی از خود بیماران و خانوده های آنها منوط کردم. طی جلسه پیشنهاداتی از سوی مسوولان برای دریافت بودجهای بالا مطرح شد، پیشنهاد ما در رابطه با بازسازی بیمارستان و امکاناتی در اجتماع بود، سپس نظر خود بیماران و خانواده های آنها را جویا شدم، یکی گفت من نقاشم، رنگ با من، دیگری گفت برادر من نجار است، این بخش کار با من و به مرور بخش اعظم کار از سوی خود بیماران و خانواده هایشان انجام شد، این تجربه را می توان به ابعادی بزرگتر و در سطح جامعه تعمیم داد، اگر برای مردم و با مردم کار کنیم آنها نیز خود را جزو برنامه ها دانسته و با حس مسئولیت بالا رفتار می نمایند؛ بنابراین صرف کار کردن برای مردم کفایت نمی نماید، باید با مردم کار کنیم.

-نقش آموزش و توانمندسازی مردم را تا چه میزان در یاری به حل بحران موثر می دانید؟

این استاد روانپزشکی که در ابتدای شیوع کرونا مسئولیت کارگروه حمایت های روانی اجتماعی ستاد کرونای تهران را نیز بر عهده داشته و عضو کمیته علمی کشوری کرونا نیز می باشد، در رابطه با نقش آموزش در توانمندسازی افراد و پیشگیری از تبعات روانشناختی بحران ها، می گوید: آموزش ها و تجربیات ما در حوادث طبیعی بیشتر است، اما در بحران کرونا به این جمع بندی رسیدیم که آموزش های عمومی قبلی کاربردی ندارد و باید درباره بحران هایی با سرشت مختلف بعضی آموزش های متنوع و متناسب با همان بحران نیز ارایه شود.

به همین دلیل در کارگروه حمایت های روانی اجتماعی ستاد کرونا و در دانشگاه های مختلف، آموزش های عمومی و دستوالعمل هایی در حوزه سلامت روان؛ متناسب با شرایط بحران کرونا تهیه و تدوین شده و در سطح عمومی منتشر شده است. در ماه های اخیر کمیته سلامت روانی اجتماعی نیز متصل به کمیته علمی کشوری کرونا تشکیل شده است و فعالیت های با ارزشی آغاز کرده است.

افزایش تاب آوری و آستانه تحمل راهکاری موثر برای کنترل تبعات روانشناختی بحران ها

در این میان افزایش تاب آوری و آستانه تحمل راهکاری موثر در جهت کنترل و مدیریت تبعات روانشناختی بحران کرونا محسوب می شود؛ آموزش ارتقای سطح تاب آوری باید از سنین پایین، در برنامه آموزشی مدارس گنجانده شود، البته نه در کتب درسی بلکه در قالب بازی و به صورت متنوع همانند آموزش مهارت های زندگی و به صورت کاربردی.

مساله بعد مدیریت زمان و کنترل استرس است که به آرامش و کنترل شرایط در بحران یاری زیادی می نماید.

تبعات مصرف خودسرانه داروهای اعصاب در دوران کرونا

خودآرامی یا ریلکسیشن با هدف کاهش سطح اضطراب روش بعدی است که در وهله اول باید با کسب مهارت های فردی محقق شود نه مصرف خودسرانه داروهای آرامبخش. تنها زمانی که استرس و اضطرب تبدیل به اختلال روان شود، می توان با تجویز روانپزشک دارو مصرف کرد، چراکه بسیاری از داروهای آرامبخشی که مردم عادی می پندارند خطرناک بوده و ضمن ایجاد عوارض قلبی و عروقی جدی، اعتیادآور است؛ به خصوص در مبتلایان کووید 19 که اگر داروهای ضد کووید با بعضی داروهای اعصاب همراه شود، عوارض خطرناکی برای قلب به دنبال خواهد داشت.

شایان ذکر است که تصاویر بدون ماسک از فاصله بیش از 3 متر و در مدت زمانی بسیار کوتاه گرفته شده است

-رسانه ها چگونه می توانند به کنترل تبعات روانشناختی اپیدمی ها و بحران ها، یاری نمایند؟

ما در پزشکی مثالی داریم که به فارسی همان ضرب المثل معروف مرا به خیر تو امید نیست شر مرسان تعبیر می شود. در وهله اول باید از رسانه ها خواهش کنیم که طی این بحران ضرری نرسانند، خیر پیشکش...

متاسفانه بعضی رسانه ها بدون علم و مطلعی لازم از افراد غیرمتخصص با ادعاهای ثابت نشده دعوت به عمل آورده و صحبت های غیرعلمی و غیرتخصصی آنها را در سطح عموم منتشر می نمایند، ادعاهای غیرمستندی که گاها جان افراد را به خطر می اندازد، متاسفانه نمونه های آن هم کم نیست؛ از تجویز نمک به جای ماسک گرفته تا نیش زنبور و عنبرنسا...

البته رسانه ها می توانند ضمن اطلاع رسانی های سریع در رابطه با پروتکل ها و سایر تصمیمات کشوری، در جهت مطلع سازی و ارتقای سطح سواد سلامت جامعه نقش مثبتی ایفا نمایند. در رابطه با تبعات روانشناختی بحران پیشنهاد می شود که ابتدا احتیاجهای روانشناختی و اجتماعی مردم را با حضور در بین مردم و گفت وگو با آنان شناسایی نمایند و سپس برای یاری به برطرف این احتیاجها اقدام نمایند.

یاسمی به عنوان بخش پایانی این گفت وگوی تفصیلی بیان می نماید: مسئولین باید با مردم شفاف بوده و شرایط را به صورت واقع بینانه تشریح نمایند. هر تصمیمی که در جهت مقابله با بیماری اتخاذ می شود از جمله تعطیلی ها، ممنوعیت سفر، ممنوعیت برگزاری مراسم مختلف و غیره، دلایل علمی و تاثیر این تصمیمات در پیشگیری از شیوع و انتقال بیماری را به صورت شفاف برای مردم شرح داده و آنها را قانع کردن نمایند، در این صورت مردم نیز احساس مسئولیت بیشتری کرده و سطح رعایت ها افزایش پیدا می نماید؛ برای مردم و با مردم.

خبرنگاران- گلاره کاویان